Thương hàn và phó thương hàn: Nguyên nhân, triệu chứng, chẩn đoán và điều trị

Bệnh thương hàn và phó thương hàn do vi khuẩn Salmonella typhi và Salmonella paratyphi A, B, C gây ra bệnh.

Bệnh lây theo đường tiêu hóa, có thể gây ra thành các vụ dịch, gây ra nhiễm khuẩn toàn thân, thường có biểu hiện sốt kéo dài kèm theo các triệu chứng tiêu hóa, không được chẩn đoán và điều trị kịp thời có khả năng gây thường xuyên biến chứng, thậm chí tử vong. S.typhi thường gây ra bệnh cảnh nặng nề hơn so với các vi khuẩn còn lại.

Chẩn đoán xác định bệnh dựa vào lâm sàng và xét nghiệm nuôi cấy tìm vi khuẩn gây ra bệnh dương tính hoặc hiệu giá kháng thể O > 1/100.

Nguyên tắc điều trị chính là liệu pháp kháng sinh và điều trị hỗ trợ, xử lý biến chứng kịp thời. Hiện tại tuy đã có vắc xin phòng bệnh tuy nhiên vẫn không được chỉ định rộng rãi do hiệu quả phòng ngừa không cao và công dụng phụ tương đối.

Salmonella thuộc họ vi khuẩn đường ruột, có hơn 2400 type vi khuẩn đã được phân lập, gây bệnh ở cả người và động vật. Trong đó Salmonella typhi và Salmonella paratyphi A, B, C chỉ gây ra bệnh thương hàn và phó thương hàn ở người, các chủng vi khuẩn còn lại có thể gây bệnh trên hệ tiêu hóa, hệ cơ quan khác trên cả người và động vật.

Salmonella là trực khuẩn bắt màu gram âm, di động được nhờ lông mao, không có vỏ, sinh nội độc tố gây bệnh, có thể tồn tại trong môi trường nước một thời gian dài và chống lại một vài hóa chất thông thường. Trực khuẩn có 3 loại kháng nguyên chính là: kháng nguyên O, kháng nguyên H, kháng nguyên Vi.

Lâm sàng phong phú có khả năng biểu hiện triệu chứng nhẹ, mơ hồ đến bệnh cảnh nhiễm trùng nặng, biến chứng thường xuyên cơ quan, thậm chí tử vong. Thể bệnh điển hình gồm các triệu chứng sau:

– Thời kỳ ủ bệnh: 3 -21 ngày (trung bình 1-2 tuần), đa số người bệnh trong thời kỳ này không có triệu chứng lâm sàng, 1 số ít có thể có triệu chứng viêm dạ dày, tiêu chảy cấp sau tự giới hạn.

– Thời kỳ khởi phát: Bệnh diễn biến từ từ với các triệu chứng:

• Sốt tăng dần, chủ yếu tăng về buổi chiều, sốt hình cao nguyên trong 5 – 7 ngày
• mỏi mệt, đau đầu, đau mỏi người, đau cơ xương khớp, chán ăn, ăn không ngon
• Triệu chứng tiêu háo như đau bụng, nôn, buồn nôn, đi ngoài phân táo
• Mạch và nhiệt độ phân ly

Biểu hiện của người bị bệnh thương hàn

Thăm khám thực thể ghi nhận hội chứng nhiễm trùng nhiễm độc, bụng chướng, có dấu hiệu óc ách hố chậu, sờ thấy quai chậu, khám thấy lách to, gõ đáy phổi có thể thấy đục nhẹ.

+ Thời kỳ toàn phát:

• Xảy ra vào tuần thứ 2, kéo dài từ 2-3 tuần. Người bệnh có biểu hiện:
• Nhiễm trùng nhiễm độc nặng, người mệt lử, môi khô lưỡi bẩn, ảnh hưởng tri giác.
• Sốt cao liên tục tăng dần, 40-41oC, tạo sốt hình cao nguyên.
• Mạch nhiệt phân ly (người bệnh sốt cao nhưng bắt mạch thường chậm).
• Biểu Hiện tại tiêu hóa: tiêu chảy phân vàng, lỏng hoặc nâu; đau bụng nhẹ, chướng hơi, khám có dấu hiệu óc ách hố chậu; khám thực thể có lách to và gan to; viêm họng Duguet. Khoảng 1/3 số trường hợp có biểu hiện hồng ban từ khoảng ngày thứ 7 đến ngày thứ 10 với kích thước khoảng 2-4 mm, ở thân mình, sau khoảng 2-3 ngày sẽ mất.

+ Thời kỳ lui bệnh: Vào khoảng tuần thứ 3-4, lâm sàng Giảm sốt, triệu chứng hạn chế dần và phục hồi kéo dài.

Ở trẻ dưới 1 tuổi, bệnh thường rất nặng, dễ gặp biến chứng và tiên lượng tử vong cao. Trẻ dưới 5 tuổi, đôi khi triệu chứng lâm sàng không điển hình, biểu hiện đi ngoài phân lỏng nước, sốt cao co giật, nôn thường xuyên,…

Biến chứng đường tiêu hóa

– Xuất huyết tiêu hóa: thường xảy vào tuần thứ 2, thứ 3 của bệnh. Nếu xuất huyết tiêu hóa nặng có thể có sốc mất máu, cần hồi sức tích cực.

– Thủng ruột: thường xảy ra vào tuần thứ 3, thứ 4 của bệnh.

– Biến chứng gan mật: viêm túi mật, viêm gan

– Biến chứng khác đường tiêu hóa: viêm đại tràng, viêm ruột thừa, viêm tụy. Ít khi gặp viêm lưỡi

Biến chứng tim mạch

– có khả năng gặp trụy tim mạch, viêm màng ngoài tim, viêm cơ tim, viêm nội tâm mạc, đông máu rải rác trong nội mạc,…

Biến chứng thần kinh

– Viêm não, viêm màng não trong các thời kỳ bệnh. Các biến chứng khác như: viêm tủy, viêm dây thần kinh sọ, hội chứng Guillain-Barré,… ít gặp hơn

Biến chứng đường tiết niệu

– Viêm cầu thận, hội chứng thận nhiễm mỡ

Biến chứng nhiễm khuẩn khu trú ở cơ quan

– Phổi, họng, thận-bể thận, bàng quang,… đều đặn có khả năng tụ mụ bởi vi khuẩn.

Người lành mang trùng

Người mắc bệnh khi tiếp xúc trực tiếp với vi khuẩn gây ra bệnh được đào thải ra bởi người bệnh đang ở giai đoạn nhiễm khuẩn cấp tính hoặc người lành mang trùng. Ở người bệnh vi khuẩn có thể đào thải và gây ra nhiễm bẩn thức ăn, nước uống qua phân, nước tiểu, chất nôn, dịch mủ,… Khi bước vào giai đoạn phục hồi, một vài người bệnh tiếp tục đào thải vi khuẩn trong 2-3 tháng tiếp theo. Ở người lành mang trùng không có triệu chứng có khả năng tiếp tục đào thải vi khuẩn tới 1 năm và nguy cơ gây ra nhiễm khuẩn thức ăn nước uống cao.

Đường lây truyền bệnh thương hàn

Ở môi trường nước, trực khuẩn có khả năng sống lâu trong ao, hồ, cống nước rãnh. Trong thức ăn đặc biệt là các danh mục từ sữa, thịt, vi khuẩn có khả năng tồn tại mà không gây ra biến đổi màu sắc hay mùi vị của thực phẩm. Khi dùng nước uống và thực phẩm bị nhiễm khuẩn, con người sẽ bị nhiễm bệnh.

Lây truyền trực tiếp qua đường phân-miệng hay gặp ở trẻ nhỏ. mặt khác có thể lây gián tiếp qua côn trùng, ruồi nhặng mang vi khuẩn gây bệnh từ phân đến thức ăn.

Những người đang sống hoặc đi vào khu vực dịch thương hàn đang xảy ra hoặc lưu hành, người tiếp xúc với người bệnh nhiễm khuẩn cấp tính hoặc người lành mang trùng tăng nguy cơ mắc bệnh. Việc dùng nguồn nước không hợp vệ sinh, lương thực thực phẩm bị ô nhiễm, điều kiện vệ sinh kém cũng tăng nguy cơ mắc bệnh.

+ Các biện pháp phòng ngừa chung: Chẩn đoán và phát hiện kịp thời, cách ly và điều trị đúng với người bệnh, người lành mang trùng cần theo dõi và điều trị làm Giảm sự thải trừ vi khuẩn gây ra bệnh; vệ sinh và xử lý chất thải đúng tại môi trường sinh sống; vệ sinh cá nhân tốt đặc biệt vệ sinh tay; sử dụng nguồn nước sạch; an toàn lương thực, thực phẩm; …

+ Vắc xin phép phòng bệnh: Tuy đã có vắc xin phép được phê duyệt nhưng không khuyến cáo tiêm chủng rộng rãi do hiệu quả phòng bệnh khoảng 70% và có một vài công dụng phụ. những loại vắc xin bao gồm: vắc xin phép sống hạn chế độc lực, vắc xin phép Vi polysaccharide, vắc xin phép uống Giảm độc lực,…. Chỉ định cho những đối tượng như: nhân viên y tế và người nhà chăm sóc người bệnh hoặc người lành mang trùng, nhân viên làm việc tại phòng xét nghiệm có tiếp xúc với vi khuẩn gây bệnh, người đến các khu vực dịch tễ có bệnh lưu hành.

Tiêm vắc xin phòng bệnh thương hàn

a. Chẩn đoán xác định

Dựa vào dịch tễ, lâm sàng và xét nghiệm cận lâm sàng.

– Dịch tễ khai thác có đến/đi/ở/qua vùng có dịch đang lưu hành hoặc có tiếp xúc với người bệnh. Lâm sàng: thể bệnh điển hình như trên hoặc triệu chứng sốt trên 1 tuần chưa tìm được nguyên nhân, có biểu hiện tiêu hóa chán ăn, buồn nôn, rối loạn đại thuận tiện trước là táo bón sau đi ngoài phân lỏng nước, gan to, lách to, bụng chướng và có dấu hiệu óc ách trong ổ bụng, đào ban,…

– Các xét nghiệm cận lâm sàng bao gồm xét nghiệm chẩn đoán căn nguyên và xét nghiệm hỗ trợ chẩn đoán

Xét nghiệm chẩn đoán căn nguyên gây bệnh thương hàn tại MEDLATEC

+ Chẩn đoán căn nguyên: 

• Xét nghiệm huyết thanh: Phản ứng Widal làm 2 lần ( tuần đầu của bệnh và cuối tuần thứ 2). Chẩn đoán khi hiệu giá kháng thể O > 1/100 hoặc hiệu giá kháng thể lần thứ 2 cao gấp 4 lần so với lần thứ 1. mặc khác các căn nguyên Salmonella khác hoặc một vài vi khuẩn gram âm khác cũng có khả năng gây dương tính giả. Ở người lành mang trùng, chẩn đoán có khả năng dựa vào xét nghiệm kháng thể kháng nguyên Vi
• Nuôi cấy tìm vi khuẩn gây bệnh: bệnh phẩm gồm máu, dịch tủy xương, phân, nước tiểu, hồng ban, cấy dịch mật,… Tỉ lệ dương tính khác nhéu tùy từng bệnh phẩm và thời gian lấy bệnh phẩm. Ví dụ cấy máu trước khi dùng kháng sinh có thể dương tính trong 80 -90% trong tuần đầu của bệnh, sang tuần thứ ba tỉ lệ này Giảm khoảng 50%.

+ Xét nghiệm hỗ trợ chẩn đoán:

• Công thức máu: Số lượng bạch cầu đa số hạn chế hoặc không tăng, khi số lượng bạch cầu tăng cần đề phòng biến chứng. Do nhiễm khuẩn kéo dài hoặc biến chứng chảy máu, số lượng hồng cầu thường hạn chế. Tốc độ máu lắng tăng.
• Sinh hóa máu: Các marker viêm như CRP, procalcitonin tăng. thay đổi về chức năng gan, thận, rối loạn điện giải tùy từng trường hợp.

b. Chẩn đoán phân biệt

Cần chẩn đoán phân biệt với một số bệnh sau:

+ Nhiễm khuẩn huyết, viêm nội tâm mạc nhiễm khuẩn, ổ áp xe sâu như áp xe gan, áp xe lách, bệnh sốt rét,…

+ Bệnh về máu có bạch cầu thấp, bệnh hệ thống như bệnh tạo keo,…

a. Liệu pháp kháng sinh

– Kháng sinh được ưu tiên sử dụng là kháng sinh nhóm Fluroquinolon như ciprofloxacin 15 mg/kg/ngày, olfoxacin 10-15 mg/kg/ngày,… Thời gian điều trị trung bình khoảng 5-7 ngày, kéo dài đến 2 tuần với những trường hợp có biến chứng hoặc nghi ngờ vi khuẩn đề kháng kháng sinh. Những trường hợp nặng nên dùng đường tĩnh mạch

– Các kháng sinh thay thế như: nhóm cephalosporin thế hệ III (ceftriaxone, Cefoperazone, Cefixime) đường uống hoặc đường tĩnh mạch, liều lượng theo cân nặng, dùng trong khoảng 10 – 14 ngày; Azithromycin 15 mg/kg/ ngày ở trẻ nhỏ, 1g/ngày ở người lớn, sử dụng từ 5-7 ngày. Các kháng sinh khác như Cotrimoxazole, Ampicillin, Amoxcillin (sử dụng khoảng 2 tuần) không được khuyến cáo nhiều trừ khi có bằng chứng vi khuẩn còn nhạy cảm.

– Đối với người lành mang trùng: cần siêu âm ổ bụng hoặc chụp đường mật cản quang để chẩn đoán có sỏi túi mật hay không. Kháng sinh có khả năng dùng là ciprofloxacin 1g/ ngày x 4 tuần hoặc amoxicillin 3-6g/ngày x 6 tuần. Trường hợp người bệnh có sỏi túi mật chỉ định cắt túi mật nếu điều trị nội khoa thất bại.

b. Điều trị hỗ trợ và phát hiện, xử lý biến chứng

– sử dụng corticoid: trong trường hợp có biến chứng, bệnh nặng có rối loạn tri giác, sốc,… Thuốc khuyến cáo là dexamethasone: trong 30 phút đầu tiên truyền tĩnh mạch 3 mg/kg, sau đó Giảm liều xuống 1 mg/kg/6 giờ x 8 lần. Thời gian dùng dexamethason trong 48 tiếng, không sử dụng kéo dài do làm tăng tỉ lệ tái phát.

– Hạ sốt bằng paracetamol liều 10-15 mg/kg/ lần khi sốt từ 38.5oC, mỗi lần cách nhau 4-6h. Áp dụng các biện pháp hạ nhiệt khác như  mặc quần áo thông thoáng, lau người, uống thường xuyên nước,…

– Điều chỉnh rối loạn nước và điện giải, thăng bằng toan- kiềm.

– Nếu có biến chứng xuất huyết tiêu hóa: chỉ định truyền máu và theo dõi sát tình trạng chảy máu.

– Biến chứng thủng ruột: cần can thiệp ngoại khoa như khâu lỗ thủng, rửa sạch ổ bụng,… Nếu tình trạng nặng cần hồi sức tích cực.

c. Điều trị khác

– Chế độ ăn: ăn thức ăn mềm, lỏng, dễ tiêu, đủ năng lượng, uống nhiều nước

– không chỉ định các thuốc nhuận tràng vì nguy cơ thủng ruột hoặc xuất huyết tiêu hóa.

Tác giả: ThS. BSNT Trần Tiến Tùng

Xem thêm:

• tìm hiểu thông tin về bệnh sốt thương hàn và cách phòng ngừa

• Tất tần tật những thông tin liên quan đến bệnh thương hàn

• Salmonella widal – Xét nghiệm tìm kháng thể kháng thương hàn

• Phòng bệnh thương hàn mùa nắng nóng