Tính tập thể trong văn học dân gian là gì

Bài viết Tính tập thể trong văn học dân gian là gì thuộc chủ đề về Wiki How thời gian này đang được rất nhiều bạn quan tâm đúng không nào !! Hôm nay, Hãy cùng Hlink.Vn tìm hiểu Tính tập thể trong văn học dân gian là gì trong bài viết hôm nay nhé ! Các bạn đang xem chủ đề về : “Tính tập thể trong văn học dân gian là gì”

Đánh giá về Tính tập thể trong văn học dân gian là gì

1. Tìm hiểu lịch sử gọi tên

Để có được thuật ngữ thuộc Văn học dân gian như Hiện tại, tên gọi này phải trải qua quy trình sử dụng phát triển kéo dài từ cách gọi tự phát trong dân gian những người góp phần sáng tạo ra văn học dân gian cho đến cách gọi định danh mang tính chất khoa học hơn của những nhà nghiên cứu. Từ thế kỷ XX trở về trước, trong các bộ sưu tập về bộ phận văn học còn lại, chỉ lưu lại các ngôn từ gọi riêng lẻ từng loại văn học dân gian như truyện đời xưa, truyện cười, truyện cổ tích thật sự không có một giới khoa học thuyết phục nào về những cái tên được gọi. Người dùng chỉ tự nhiên coi tên gọi về một loại nào đó có tính chất bao quát về một bộ phận văn học truyền bá trong dân gian từ đời này sang đời khác, từ hệ thống này sang thế hệ khác mà thôi.

Đầu thế kỷ XX, bắt đầu xuất hiện các khái niệm liên quan đến văn học dân tộc như: Văn chương bình dân, văn học bình dân, văn chương đại chúng, văn học đại chúng, văn chương truyền thông, văn chương trình truyền thông, văn học truyền thống, tác giả truyền thông dân gian sáng tác, văn nghệ dân gian mặc khác, trong thống kê văn học dân gian sau này, ngôn từ vừa nêu không có tính phổ biến vì thường xuyên tác nhân. Đặc biệt là những ngôn từ ấy không có tính toán bao quát những quan trọng của văn học dân gian. Và điều đáng nói là những thuật ngữ ấy đã gây ra ra hiện tượng sử dụng khái niệm không nhất quán, gây ra nhiều điều kiện trong việc xây dựng các nghiên cứu đối tượng tiếp cận.

Đầu những năm 50 của thế kỷ XX, trong giới thống kê có những ngôn từ được dùng dịch từ Folklore như văn hóa dân gian, văn nghệ dân gian, văn học dân gian. Folklore là một thuật ngữ tiếng Anh ( Folk: nhân dân lore: hiểu biết trí tuệ) được William J. Thoms nhà nhân chủng học người Anh dùng lần đầu năm 1846 và sau đó ngôn từ này được phổ biến rộng rãi năm 1889.

Theo ông, Folklore dùng để chỉ những di tích của nền văn hóa vật chất và chủ yếu là những di tích của nền văn hóa tinh thần của nhân dân có liên quan với nền văn hóa vật chất như phong tục, đạo đức, việc cúng tế, dị đoan, ca dao, cách ngôn của các thời trước (Quan niệm về Folklore Ngô Đức Thịnh chủ biên NXB KHXH, 1990, tr 39) .thuật ngữ này, sau đó được chuyển dịch sang tiếng Việt thành Văn hóa dân gian (tương ứng với thuật ngữ Folklore theo nghĩa rộng của từ này) bao gồm toàn bộ các lĩnh vực văn hóa vật thể và phi vật thể của nhân dân (chủ yếu là văn hóa dân gian truyền thống). bên cạnh đó, Folklore còn được hiểu là văn nghệ dân gian (hay Folklore văn nghệ) bao gồm cả nghệ thuật tạo hình (như hội họa, điêu khắc, nặn tượng) và nghệ thuật biểu diễn hay diễn xướng (như văn học, âm nhạc, vũ đạo, sân khấu dân gian). Ở đây, xin được dùng ngôn từ Folklore theo cách dịch Folklore văn học đó là văn học dân gian. Đây là thành phần cốt lõi , phát triển mạnh mẽ và lâu bền nhất của nghệ thuật diễn xướng dân gian, bao gồm các loại sáng tác dân gian có thành phần nghệ thuật ngôn từ (như thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích, tục ngữ, ca dao, dân ca, câu đố)

✅ Mọi người cũng xem : kỹ thuật vi xử lý là gì

2. Vấn đề ngôn từ

Từ lâu, vấn đề ngôn từ đã được đặt ra một cách nghiêm túc để hướng tới một cách gọi thống nhất và giới thuyết nội hàm của thuật ngữ được sử dụng. Trên thực tế tồn tại nhiều cách gọi khác nhau, thường xuyên cách hiểu cũng không giống nhéu, người học tập và thống kê văn học dân gian cần phải hiểu từng ngôn từ và phân biệt rõ ràng tức là nên có một sự giới thuyết khái niệm khi sử dụng.

Trong các giáo trình giảng dạy và học tập văn học dân gian, có khả năng thấy đa số các ý kiến của các chuyên gia đầu ngành xem văn học dân gian như một đối tượng nghiên cứu (trước đây gọi là văn chương dân gian). Có nghĩa là những sáng tác diễn xướng dân gian (như thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, truyện cười, ca dao, câu đố, vè.). Nhưng cùng lúc ấy, đề cập đến văn học dân gian cũng tức là đề cập đến tên gọi của một ngành khoa học chuyên nghiên cứu những sáng tác văn chương của dân gian (chẳng hạn những công trình sưu tầm và nghiên cứu như Tục ngữ ca dao dân ca của Vũ Ngọc Phan, Truyện cổ tích dưới mắt các nhà khoa học của Chu Xuân Diên, Văn học dân gian Việt nam của Đinh Gia Khánh chủ biên.)

vì thế, cũng như các giáo trình khác, tài liệu này sẽ thống nhất cách gọi Văn học dân gian bởi ngôn từ này có tính bao quát hơn, đặt ra vấn đề thống kê một cách hệ thống hơn.

✅ Mọi người cũng xem : chung cư 2 tầng gọi là gì

3. Khái niệm văn học dân gian

Trong Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, nhóm tác giả Đinh Gia khánh, Chu Xuân Diên và Võ Quang Nhơn xem tác phẩm văn học dân gian trước hết là những tác phẩm nghệ thuật và những hình tượng nghệ thuật mang tính thẩm mỹ. tuy nhiên, cách định nghĩa này ít nhiều chưa phân biệt được những đặc trưng cơ bản của văn học dân gian. Trước hết, chúng ta có khả năng định nghĩa theo kiểu chiết tự khái niệm. Theo đó, Văn học chỉ bộ phận sáng tác nghệ thuật bằng chất liệu ngôn từ, còn Dân gian nêu ra mối quan hệ giữa nghệ thuật thuật ngữ với những loại hình nghệ thuật khác (Âm nhạc, vũ đạo, tạo hình, môi trường diễn xướng) Và văn học dân gian sử dụng chỉ những thể loại sáng tác dân gian trong đó có thành phần nghệ thuật ngôn từ ( tức phần văn học chiếm vị trí quan trọng hơn nhưng bao giờ nó cũng có mối quan hệ hữu cơ với các thành phần nghệ thuật và phi nghệ thuật khác).

Văn học dân gian là một loại sáng tác nghệ thuật thuật ngữ của nhân dân. Nhưng bên cạnh đó, văn học dân gian còn có những yếu tố nghệ thuật khác ngoài thuật ngữ. Những yếu tố ấy thuộc loại hình nghệ thuật biểu diễn, nghệ thuật thời gian, không gian và được tiếp nhận bằng cả thính giác lẫn thị giác. Vậy, văn học dân gian ra đời và tồn tại gắn liền với lịch sử loài người và được nhân dân sáng tác, lưu truyền chủ yếu bằng phương thức truyền miệng.

Ở đây, ta có thể mượn sự đúc kết của ông Hoàng Tiến Tựu trong Giáo trình văn học dân gian (CĐSP) để có một cái nhìn bao quát về lịch sử khái niệm văn học dân gian. Ông đã khái quát tất cả những định nghĩa về văn học dân gian thành ba luồng ý kiến chính. Một (1), văn học dân gian là thành phần ngôn từ ở trong những sáng tác dân gian mang tính nguyên hợp. thuật ngữ vừa là bộ phận của nghệ thuật diễn xướng dân gian vừa có tính độc lập tương đối. Hai (2), văn học dân gian chỉ là những sáng tác thuật ngữ có giá trị nghệ thuật và giá trị văn học. Ba (3), văn học dân gian chỉ là một trong số những thành tố của nghệ thuật diễn xướng (hay nghệ thuật biểu diễn), một loại nghệ thuật tổng hợp bao gồm thường xuyên thành tố.

Theo ông Hoàng Tiến Tựu, ý kiến (2) và (3) không xác đáng (vì hai luồng ý kiến ấy hoặc đánh đồng việc thống kê văn học dân gian với khoa nghiên cứu văn học hoặc phủ nhận vai trò của ngôn từ như một chỉnh thể độc lập) mà chỉ có ý kiến (1) là hợp lý hơn cả. Nói một cách ngắn gọn, văn học dân gian là một bộ phận của sáng tác dân gian, là nghệ thuật ngôn từ sinh thành và phát triển trong đời sống của nhân dân theo phương thức truyền miệng và tập thể (1).

(1): mặc khác, để bám sát hơn thực tế giảng dạy bài Đại cương về văn học dân gian ở chương trình lớp 10 (sách giáo khoa đã được hợp nhất NXB GD 2000), ta cũng cần tham khảo định nghĩa về văn học dân gian ở đây. Theo đó, Văn học dân gian là một thuật ngữ vốn được chuyển dịch từ Trung Quốc Dân gian văn học Có nghĩa là văn học ở trong, ở giữa nhân dân. Văn học dân gian là những sáng tác truyền miệng do nhân dân sáng tác, được nhân dân sử dụng, tiếp nhận, lưu truyền. Văn học dân gian là một bộ phận của nghệ thuật dân gian ( văn nghệ dân gian gồm có: Văn học dân gian, kịch hát, múa rối, nhạc múa dân gian, mỹ nghệ, điêu khắc, tranh khắc gỗ) và nghệ thuật dân gian là một bộ phận của văn hóa dân gian. Trong đó, văn học dân gian được coi là những sáng tác nghệ thuật ngôn từ, ở đây là ngôn từ nói. Và so với văn học viết, văn học dân gian có những đặc điểm riêng về lịch sử nảy sinh và phát triển, về người sáng tác, về hình thức sáng tác và lưu truyền, về nội dung tư tưởng và về thể loại nghệ thuật.

✅ Mọi người cũng xem : đăng ký ngân hàng điện tử techcombank là gì

4. Bản chất xã hội của văn học dân gian

Đi tìm bản chất xã hội của văn học dân gian tức là đi tìm câu trả lời cho câu hỏi: Ai là tác giả của những sáng tác văn học dân gian và văn học dân gian nói lên điều gì? Bản thân thuật ngữ văn học dân gian đã nói lên rằng văn học dân gian do quần chúng nhân dân làm ra. Bác Hồ đã từng khẳng định: Quần chúng là người sáng tạo, công nông là người sáng tạo. Nhưng quần chúng không những sáng tạo ra của cải vật chất cho xã hội. Quần chúng còn là người sáng tác nữaNhững câu tục ngữ, những câu vè, ca dao rất hay là những sáng tác của quần chúng. Các sáng tác ấy rất hay mà lại ngắn (Hồ Chí Minh trích phát biểu tại hội nghị cán bộ văn hóa 1958). Lênin lại coi sáng tác truyền miệng dân gian là sáng tác chân chính của nhân dân lao động. Văn học dân gian thể hiện bản sắc riêng, độc đáo về nội dung, đặc sắc về nghệ thuật, nói đến những vấn đề thiết thân đối với quần chúng nhân dân và lý giải theo cách nhìn, cách cảm của họ. vì vậy, văn học dân gian phản ánh thị hiếu thẩm mỹ lành mạnh của nhân dân lao động, mang nội dung dân chủ và tính nhân văn sâu sắc.

5. Thuộc tính của văn học dân gian

Các thuộc tính ( hay còn gọi là các đặc trưng cơ bản) của văn học dân gian có mối quan hệ chặt chẽ với nhéu và tác động qua lại lẫn nhéu. Trong các công trình của mình, các nhà nghiên cứu phân chia các thuộc tính của văn học dân gian theo thường xuyên cách khác nhau. Có người còn dựa trên mối LH qua lại khá gần gũi của chúng để ghép chung thuộc tính này với thuộc tính khác. Ở đây, Chúng Tôi trình bày từng thuộc tính.

a. Tính tập thể

Văn học dân gian là một bộ phận văn học có tính tập thể. Tính tập thể của văn học dân gian thể hiện trong hai quy trình, đó là quy trình sáng tạo và quá trình tiếp nhận.

đề cập đến quy trình sáng tạo của văn học dân gian, ta có thể hình dung như thế này. Tác phẩm đầu tiên có thể do một người hoặc một nhóm người sáng tạo ra. Sau đó qua thường xuyên địa phương, ở những khoảng thời gian khác nhéu, những người khác cũng tham gia quá trình sửa đổi, điều chỉnh tác phẩm. Người ta không biết ai là người sáng tác đầu tiên (điều này liên quan đến tính vô danh của văn học dân gian) và ai đã tham gia vào quy trình sửa đổi chỉnh lý tác phẩm (tạo nên tính dị bản). Tất cả đều không có ý thức về quyền sở hữu tác phẩm bởi lẽ tác phẩm được sửa đổi nhiều lần và trong đời sống của dân gian, mọi người khi tham gia sáng tạo ngày càng không có ý thức về quyền sở hữu tác phẩm.

Còn ở quy trình tiếp nhận, tập thể nhân dân tiếp nhận tác phẩm và họ không có ý thức truy tìm nguồn gốc của tác giả. Điều quan trọng đối với nhân dân khi lưu truyền không phải là ai sáng tác mà là tác phẩm ấy nói gì ? Nói như thế nào ?

Có phù hợp với tư tưởng, tình cảm và thị hiếu thẩm mỹ của nhân dân hay không ? Tất cả những điều ấy thể hiện trong truyền thống của nhân dân (có liên quan đến tính truyền thống sẽ được trình bày ở phần sau). Tác phẩm nào đi theo truyền thống, đáp ứng được nhu cầu, thị hiếu thì sẽ được lưu giữ. Bằng ngược lại, sẽ bị loại trừ.

Thế nhưng như thế nào là tập thể ? Tập thể ở đây là tập thể nhân dân. Nhân dân là tác giả, nhân dân cũng là người tiếp nhận, lưu truyền. Nói chung, họ vừa là tác giả sáng tạo ra tác phẩm, họ vừa tiếp nhận, lưu truyền tác phẩm. Vậy có khả năng hiểu rõ hơn về tính tập thể rằng đó là sự gia công của thường xuyên người (đa phần là những người tài hoa trong dân gian, thường xuyên cá nhân sáng tạo tham gia vào quá trình sáng tạo tập thể), qua thường xuyên thế hệ khác nhau (đây cũng là phương thức sáng tác và lưu truyền tác phẩm). Sáng tác ấy, sau đó trở thành tài sản chung của tập thể bởi phù hợp với tâm lý tập thể.

Tính tập thể còn được hiểu ở phương diện thẩm mỹ. Đối tượng của những sáng tác văn học dân gian là toàn bộ những gì liên quan đến cộng đồng tập thể. Và vì thế, văn học dân gian rất coi trọng tâm lý tập thể. Cơ sở của tâm lý tập thể là tính tập thể của những hoạt động sản xuất, vận hành xã hội của con người trong những giai đoạn khác nhau của lịch sử nhân loại. Chẳng hạn truyền thuyết Thánh Gióng được kết tụ từ những truyền thuyết của bộ lạc, thị tộc và chuyển hóa thành truyền thuyết của dân tộc. Sở dĩ quá trình kết tụ và chuyển hóa ấy thành công là do tâm lý cộng đồng dân tộc tạo nên một áp lực mạnh giúp các nghệ sĩ dân gian có điều kiện nhào nặn tái tạo những hình tượng từ ông Khổng Lồ đến chàng Mộc Sanh, Lý Tiếnhòa nhập vào hình tượng Thánh Gióng kỳ vĩ.

Tóm lại, tính tập thể biểu hiện trong quá trình sáng tác và lưu truyền tác phẩm, trong nội dung và hình thức sáng tác. Tính tập thể còn quyết định sự ra đời và tồn tại của tác phẩm. Tác phẩm văn học dân gian được tập thể sáng tác bằng miệng và lưu truyền bằng miệng. Và điều này liên quan đến tính truyền miệng sẽ được trình bày dưới đây.

✅ Mọi người cũng xem : tình cũ không rủ cũng tới là gì

b. Tính truyền miệng

Trong giáo trình Văn học dân gian Sáng tác truyền miệng dân gian Việt Nam (đại họcSP TP HCM 1986), ông Nguyễn Tấn Phát cho rằng văn học dân gian là một môn khoa học chuyên nghiên cứu các sáng tác truyền miệng dân gian. Sáng tác truyền miệng dân gian là một thuật ngữ thích hợp để chỉ toàn bộ kho tàng sáng tác dân gian (bao hàm các thể loại văn học dân gian). Bộ phận này trước hết là một loại nghệ thuật của tập thể nhân dân lao động, sáng tác và lưu truyền bằng miệng. Mượn định nghĩa trên để thấy rằng, đây là một thuộc tính rất quan trọng của văn học dân gian mà đã có lúc các nhà thống kê, thậm chí đã sử dụng thuộc tính này để đặt tên cho cả bộ phận văn học dân gian. Truyền miệng là thuật ngữ dùng chỉ vào phương thức lưu hành của Folklore. Cách gọi này còn nhằm mục đích phân biệt với văn học viết mà theo đó, thuộc tính truyền miệng là một thuộc tính cơ bản để xác định đặc trưng của văn học dân gian. Như vậy, đề cập đến tính truyền miệng là nói đến một cách thức sáng tạo và lưu truyền, dùng và biểu diễn rất đặc biệt, khác với cách thức văn tự của văn học viết. Các tác phẩm Folklore chủ yếu trong lĩnh vực ngôn từ được sáng tác và truyền đi từ người này sang người khác, từ không gian thời gian này đến không gian thời gian khác.

Phương thức truyền miệng chi phối quá trình sinh trưởng và tồn tại của tác phẩm Folklore, đưa đến cho nó một vài đặc điểm chung như ngắn gọn, dễ nhớ, phiếm chỉ

nói đến tác nhân hình thành tính truyền miệng, có ý kiến cho rằng văn học dân gian ra đời từ thời kỳ chưa có chữ viết. Đến khi có chữ viết thì đại bộ phận nhân dân lại thất học. Hơn nữa, tất cả các phương tiện in ấn đều nằm trong tay giai cấp thống trị. Truyền miệng, vì thế trở thành phương thuận tiện diễn đàn duy nhất.

tuy nhiên, dù là vì nguyên nhân nào thì ta cũng không thể phủ nhận rằng tính truyền miệng có những cách thức, vẻ đẹp mà văn học viết không hề có được. chi tiết là, do truyền miệng nên vỏ âm thanh của ngôn từ được được phát huy đến mức tối đa. trong lúc đó việc ghi chép thành văn bản viết trong những công trình sưu tầm về văn học dân gian, kể cả những công trình đã được sưu tầm và biên soạn công phu, đã có những mất mát một cách đáng kể về vỏ âm thanh của ngôn ngữ nói điều làm nên sự đặc sắc của một tác phẩm văn học dân gian trong môi trường diễn xướng. Do truyền miệng, tức là được nói, kể, ca, diễn nên mối quan hệ giữa tác giả và người biểu diễn người nghe là mối quan hệ trực tiếp thân mật (chứ không phải mối quan hệ gián cách). Đó thật sự là mối quan hệ giao lưu. mặt khác, truyền miệng còn được xem như một thuộc tính tập hợp những yếu tố tự nhiên của con người trong môi trường diễn xướng. vì thế văn học dân gian trở nên đặc biệt sinh động với yếu tố ca diễn nói riêng và những hình thức diễn xướng khác nói chung. Về mặt này, tính truyền miệng có liên quan đến tính nguyên hợp.

c. Tính vô danh

Đầu tiên, cần xác định rõ ngôn từ tính vô danh nhằm phản ánh sự không mang tên tác giả của tác phẩm văn học dân gian. Ta có khả năng hiểu rằng, khi sáng tác, các tác phẩm, tập thể dân gian không hề có ý thức lưu lại tên tác giả dưới những sáng tác của mình. Mà thực ra, đặc trưng truyền miệng không hề tạo nên thói quen ấy. Không thể trong một môi trường diễn xướng như hò đối đáp chẳng hạn, vừa ứng tác một tác phẩm để đối và đáp lại với người tham gia diễn xướng, lại vừa có khả năng kèm theo tên mình như thể là một dấu ấn cá nhân. Chưa đề cập đến trường hợp trong một hoàn cảnh diễn xướng khác, một người hoặc một nhóm người nào đó tham gia chỉnh lý, sửa chữa theo kiểu đồng sáng tác hoàn toàn rất ngẫu hứng thì dấu ấn cá nhân ban đầu của người sáng tác càng mờ nhạt hơn. Cho nên tính vô danh như là một hệ quả tất yếu của tính tập thể và tính truyền miệng. Nhưng không những đơn thuần như thế. Tính vô danh còn là kết quả tổng hợp của cả tính truyền thống và các thuộc tính hữu quan khác.

Để lý giải rõ ràng hơn về tính vô danh, ta trở lại với tính tập thể. quá trình sáng tác tập thể của văn học dân gian thường diễn ra một cách tự nhiên, tự phát và nối tiếp nhau giữa các cá nhân chi tiết qua thời gian và không gian khác nhéu. Tác phẩm văn học dân gian luôn bắt đầu từ một người hoặc đôi khi là một nhóm người khởi xướng sáng tác. Sau đó, những người khác hưởng ứng và nối tiếp nhau lưu truyền, thêm giảm đi, phát triển (tình trạng này có liên quan đến tính dị bản). Và cũng giống như trên đã trình bày, dân gian không quan tâm đến ai là người sáng tác mà quan tâm đến tác phẩm ấy nói gì? và nói như thế nào?. Trong đời sống diễn xướng phong phú và xanh tươi như thế, tác phẩm văn học dân gian trở thành của chung, là sáng tác vô danh, không có bản quyền tác giả.

Điều này trở thành quan niệm chung, là tập tính truyền thống của các dân tộc trên thế giới.

mặc khác, tính vô danh không hề phủ nhận vai trò quan trọng của những người tham gia sáng tác. Họ là những cá nhân chi tiết, thậm chí đôi khi có khả năng xác định được họ tên, quê quán, nghề nghiệp. Đó là những người tài hoa, nhạy cảm, có vốn sống, có năng khiếu và sở trường về một loại hình sinh hoạt văn nghệ dân gian nào đó.

✅ Mọi người cũng xem : song trọng sinh là gì

d. Tính dị bản

Dị bản là những bản kể, văn bản khác nhéu của cùng một tác phẩm văn học dân gian. Sự khác nhau đó thể hiện ở nhiều phương diện như đề tài, nội dung, nghệ thuật, thể loại; ở thường xuyên yếu tố như cụ thể, tình tiết, sự kiện, không gian, thời gian, nhân vật, từ ngữ, hình ảnh, số lượng câu chữ

Ví dụ truyện Cây khế và các dị bản Ăn khế trả vàng, Nhân tham tài nhi tử-Điểu tham thực nhi vong (Xem tài liệu Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam của Nguyễn Đổng Chi).

Hay bài ca dao sau đây được lưu truyền ở thường xuyên địa phương:

Núi kia ai đắp mà cao

Sông kia ai bới ai đào mà sâu ?

Ta có thể liệt kê ra thường xuyên dị bản như Non Hồng ai đắp mà cao

Sông Lam ai bới ai đào mà sâu ? (Vùng Nghệ Tĩnh)

Lũy Thầy ai đắp mà cao

Sông Gianh ai bới ai đào mà sâu ? (Vùng Quảng Bình)

Núi Trường ai đắp mà cao

Lạch Vích ai đào nước chảy thành vung ? (Vùng Thanh Hóa)

Núi Truồi ai đắp mà cao

Sông Dinh ai bới ai đào mà sâu ? (Vùng Thừa Thiên Huế)

nói đến dị bản, ta thấy có hai điểm nổi bật. Đó là những yếu tố cố định không thay đổi và những yếu tố mới. Điều này thể hiện mối quan hệ giữa ứng tác và truyền thống sẽ được trình bày đầy đủ hơn ở thuộc tính truyền thống. Ở đây, chúng ta thử tìm hiểu một vài tính chất nổi bật của tính dị bản.

Trước hết, trong văn học dân gian, văn xuôi có thường xuyên khả năng biến đổi hơn văn vần.Trong lời tựa Truyện cổ nước Nam, Nguyễn Văn Ngọc có nhận xét: cũng cùng một truyện thường có khi sai lạc khác nhau xa. Người kể thế này, người nói thế nọ. Đây ngắt nửa chừng, đó dài thêm vài ba đoạn. Thật là dài ngắn khôn đo, thêm giảm bớt khó liệu, đầu Ngô mình Sở, râu ông nọ cắm cằm bà kia. Còn trong văn vần thì câu đố và tục ngữ ít biến đổi hơn cả. Điều này bị chi phối bởi đặc điểm nội dung và thi pháp của từng thể loại chi tiết.

Một tính chất khác của tính dị bản là có những sự thay đổi ngay tạo ra cái hoàn toàn mới, xa rời và thoát ly các tác phẩm cùng một công thức truyền thống. Dựa trên một yếu tố cách thức ngôn ngữ giống nhau nào đó để khảo sát tính dị bản của các tác phẩm này, ta thấy chúng hầu như không đi theo một hệ thống nội dung và hình thức thường thấy trong hầu hết các hiện tượng dị bản cho dù ít nhiều vẫn tồn tại một yếu tố liên lạc với cái cũ đã có. Ví dụ bài ca dao quen thuộc:

Trèo lên cây bưởi hái hoa

Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân

Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc

Em có chồng rồi anh tiếc lắm thay

Ba đồng một mớ trầu cay

Sao anh không hỏi những ngày còn không

Bây giờ em đã có chồng

Như chim vào lồng như cá cắn câu

Cá cắn câu biết đâu mà gỡ

Chim vào lồng biết thuở nào ra ?

Ngoại trừ các dị bản của câu ca dao thứ năm không hề làm lệch đi nội dung của bài như: Ba đồng một miếng trầu cay

Ba đồng một lá trầu cay

Vị gì một lá trầu cay

Vị gì một miếng trầu cay chúng ta còn có một số dị bản rất khác về hình thức và về nội dung như:

• Trèo lên cây bưởi hái hoa
• Người ta hái hết đôi ta bẻ cành
• Trèo lên cây khế nửa ngày
• Ai làm chua xót lòng này khế ơi !
• Trèo lên quán Dốc, ngồi gốc cây đa
• Trèo lên cây gạo cao cao
• Bước xuống vườn đào hái nụ tầm xuân

Tính dị bản làm cho tác phẩm văn học dân gian không đứng yên nhất thành bất biến mà dễ thích ứng phù hợp với mong muốn thị hiếu của nhân dân các địa phương, các thời kỳ lịch sử chi tiết khác nhéu. Ví dụ bài ca dao:

Chiều chiều (Hoặc Bao phen) quạ nói với diều

..có thường xuyên cá tôm

đi qua những địa phương khác nhéu đã có một sự thay đổi ngay tên địa danh mới thích hợp hơn như:

• Ngã ba Rạch Cát có nhiều cá tôm.
• Cù lao Ông Chưởng có thường xuyên cá tôm
• Cù lao Ông Hống có nhiều cá tôm
• Đi về Phong Mỹ có thường xuyên cá tôm
• Đi về Trại Đáy có thường xuyên cá tôm
• Đi về Sông Cái có nhiều cá tôm

Và chúng ta phải nhìn nhận rằng tính dị bản đã có những ảnh hưởng tích cực cho sự tồn tại và phát triển của văn học dân gian.

e. Tính nguyên hợp

Tính nguyên hợp là sự gắn bó hữu cơ những giá trị thẩm mỹ và trí tuệ của nhiều thành tố Folklore, là sự kết hợp hài hòa thống nhất tính cách hồn nhiên và tính cách cải thiện sáng tạo trong một tác phẩm văn học dân gian. Một tác phẩm văn học dân gian bao giờ cũng được tiếp nhận, cảm thụ và biến hóa bằng tất cả các giác quan cùng một lúc.

Tính nguyên hợp có nguồn gốc từ đặc điểm hình thành của nghệ thuật nguyên thủy. Gọi là tính nguyên hợp vì nhận thức thẩm mỹ nguyên hợp có từ thời nguyên thủy và tồn tại qua các thời kỳ lịch sử. Ví dụ Đẻ đất đẻ nước là áng sử thi thần thoại của người Việt Mường, ban đầu do các thầy mo hát bên thi hài người chết giúp cho hồn người chết ôn lại sự việc ở trần gian từ khi khai thiên lập địa cho đến lúc bản Mường được ổn định, chế độ xã hội được hình thành và mỗi chặng hát như vậy có những quy trình lễ thức kèm theo.

Tính nguyên hợp chi phối tất cả các thành phần nghệ thuật, các yếu tố chất liệu tạo nên bản thân nó như ngôn từ, nhạc, vũ, động tác, nghệ thuật tạo hình Vì vậy, phải quan sát cuộc sống thực của tác phẩm văn học dân gian qua việc sử dụng, lưu truyền và biểu diễn của nhân dân mới dễ dàng nhận rõ tính nguyên hợp (hơn là văn bản được sưu tầm). Bởi văn học dân gian vốn là nghệ thuật tổng hợp sống đầy đủ, một cách tự nhiên và mạnh mẽ trong môi trường phù hợp với chức năng của nó (Chẳng hạn để tìm hiểu những câu hát tâm tình của người H Mông ta cần quan sát một phiên chợ ở Bắc Hà, Mường Khương, ở Lao Cai thì mới có thể thấy rõ tính nguyên hợp về nhận thức thẩm mỹ của những tác phẩm dân ca vùng này).

Trong một tác phẩm văn học dân gian, tính nguyên hợp thể hiện ở hai phương diện. Một là nội dung, tính nguyên hợp biểu hiện thông qua hình tượng và thái độ của nhân dân đối với hiện thực được phản ánh. Đó còn là tính đa chức năng của tác phẩm. Thứ hai là về hình thức, tính nguyên hợp thể hiện ở sự kết hợp giữa ngôn từ với những loại hình nghệ thuật khác như nhạc, vũ, động tác, hóa trangmà trong sự kết hợp ấy thuật ngữ đóng vai trò chủ yếu.

Tính nguyên hợp là một hiện tượng một cách tự nhiên vốn có của một kiểu nghệ thuật không chuyên. Nó là một vấn đề thuộc bản chất tồn tại của loại nghệ thuật này chứ không phải do ai tự ý đặt ra.

g. Tính đa chức năng

Đứng ở một góc độ nào đó, tính đa chức năng chính là hệ quả của tính nguyên hợp, hay nói cách khác, mỗi một yếu tố hợp thành tính nguyên hợp sẽ tạo nên những chức năng tương ứng. Tính nguyên hợp và tính đa chức năng vừa khác nhau vừa quan hệ mật thiết nhéu.

có khả năng nói, cũng giống như văn học viết, văn học dân gian cũng có ba chức năng nhận thức, giáo dục và thẩm mỹ. mặc khác chức năng chủ yếu và bao quát nhất trong các chức năng của văn học dân gian là chức năng thực hành sinh hoạt. Để co thể nhận diện rõ chức năng này trong nghiên cứu, ta chỉ có khả năng đưa tác phẩm trở về với hoàn cảnh diễn xướng của nó .Ví dụ bài

Em về sao được mà về

Mái chèo chưa ráo trăng thề chưa soi

Hay:

Ở đây phong cảnh vui thay

Trên chợ dưới bến gốc cây hữu tình

sẽ cho ta hình dung một hoàn cảnh diễn xướng của phường đò, trai đò dọc, gái trên bến. Hoặc:

yêu nhau chưa ráo mồ hôi

Chưa tan buổi chợ đã chia đôi ngã đường

là câu hát trong hoàn cảnh diễn xướng của phường buôn gánh vải.

Nghe những câu hát ru, những bài đồng dao, chức năng thực hành sinh hoạt càng thể hiện rõ nét hơn.

Chức năng thực hành sinh hoạt có một tổng giá trị đặc biệt và độc đáo, thể hiện rõ khi tác phẩm được sử dụng. Bởi văn học dân gian nảy sinh, tồn tại và lưu truyền đều gắn liền với mọi hoạt động của đời sống nhân dân (lao động sản xuất, chiến đấu, nghi lễ phong tục, sinh hoạt gia đình, xã hội, vui chơi giải trí) Với mục đích ích dụng, văn học dân gian có những tác động nhất định trong đời sống của nhân dân.

h. Tính truyền thống

Truyền thống giúp ứng tác đơn giản và quy định khuôn khổ cho ứng tác. Trong sinh hoạt dân ca đôi lúc cùng một câu đối lại xuất hiện những câu đáp khác nhau. Chẳng hạn ta hãy lắng nghe hai tốp trai gái đối đáp với nhau:

Ở đây thấp ruộng cao bờ

Bên ấy có hát nghe nhờ vài câu

Bên nam đáp lại:

Vẳng nghe tiếng hát đâu xa

Rằng trẻ hay già mà tiếng cũng xinh.

Nhưng ở một cuộc hát đối đáp khác, lại có câu hát đáp như sau:

Vẳng nghe tiếng hát đâu đây

Để ta đáp chiếc thuyền mây đi tìm

Như vậy, có thể xem đây là một trường hợp ứng tác để tạo ra một câu hát khác, nhưng cơ bản, dân gian vẫn dựa trên những yếu tố truyền thống, các công thức truyền thống để ứng tác. Vậy công thức truyền thống là gì? Trong giới phê bình thống kê có nhắc đến ngôn từ công thức Folklore như một cách gọi công thức truyền thống. Công thức Folklore là những kiểu mẫu ổn định, điển hình khác nhéu của truyền thống Về thực chất, cần phải đưa vào khái niệm công thức tất cả những gì thường được lặp lại; công thức bao hàm khái niệm về cái tiêu biểu, điển hình đối với thể loại (A. Đauy Dẫn theo Bùi Mạnh Nhị Công thức truyền thống và đặc trưng cấu trúc của ca dao- dân ca trữ tình Tạp chí văn học, số1 1997). Công thức Folklore phong phú về hình thái, dung lượng, nội dung, ý nghĩa. Công thức có khả năng là một từ, nhóm từ, dòng thơ hoặc nhóm dòng thơ. Có công thức thời gian, không gian. Có công thức cốt truyện, tình huống, nhân vật, thiên nhiên. Có công thức mẫu đề, biểu tượngDấu hiệu chung của công thức là ở sự lặp lại, tiêu biểu, điển hình. Cũng theo ông Bùi Mạnh Nhị, công thức Folklore là sự chọn lọc, kết tinh và điển hình hóa kinh nghiệm văn hóa, xã hội, nghệ thuật truyền thống, thể hiện quan điểm mỹ học của nhân dân.

Đối với Folklore, mọi người sáng tạo theo truyền thống và cảm thụ theo truyền thống. Truyền thống thấm đẫm vào mọi phương diện, yếu tố của văn học dân gian, phản ánh những sự bền vững ổn định tiêu biểu của văn học dân gian.

Công thức truyền thống trong văn học dân gian đã tạo nên tính truyền thống như một thuộc tính rất đặc trưng tồn tại trong mối quan hệ mật thiết gắn bó tương tác với các thuộc tính khác. Tính truyền thống là khái niệm phản ảnh sự bền vững, những yếu tố (nội dung và hình thức nghệ thuật) mang tính chất hằng số (lặp đi lặp lại, không biến đổi hoặc ít biến đổi) trong văn học dân gian từng địa phương, từng dân tộc cũng như toàn nhân loại.

Tính truyền thống của văn học dân gian biểu hiện ở các phương diện như thể loại (thể thơ lục bát truyền thống), kiểu truyện (kiểu truyện người mồ côi, kiểu truyện người em út, kiểu truyện người xấu xí, kiểu truyện người dũng sĩ), ngôn ngữ, hình tượng, hình ảnh (chẳng hạn sự lặp lại của các hình ảnh trong ca dao như trầu cau, rồng mây, trúc mai) , đề tài (như các mẫu đề quen thuộc của ca dao: Mười thương, chiều chiều, thân em, đêm qua). mặt khác, tính truyền thống còn thể hiện ở nội dung và nghệ thuật, trong sáng tác và diễn xướng. Nó phản ánh quy luật sáng tạo và đặc trưng của văn học dân gian. Mỗi tác phẩm dân gian đều xây dựng trên một loạt các yếu tố truyền thống nên khi tìm hiểu và phân tích, ta phải dựa vào hệ thống và khai thác các yếu tố trong các hệ thống này. Đồng thời công thức truyền thống cũng có mối quan hệ chặt chẽ với vấn đề hiện thực được phản ánh trong Folklore. Đây là một hiện thực đã được truyền thống chọn lọc, khái quát. Chẳng hạn để nói về một vùng quê giàu đẹp, con người thanh lịch, giỏi giang, ca dao dân ca đã có sẵn một hiện thực, trong truyền thống, thể hiện ở các công thức địa danh phong cảnh, địa danh sản vật, địa danh con người, như đường vôquanh quanh, phong cảnh hữu tình, như tranh họa đồ, non xanh nước biếc, nước ngọt gió hiền, gạo trắng nước trong, khoai ngọt sắn bùi, dễ bề làm ăn, trai hiền gái lịch, gái đảm trai tàiCác công thức xếp hạng, bình giá như Đẹp nhất, Đẹp thay, Cao nhất, Sâu nhất, Thứ nhất, Thứ nhì

Công thức truyền thống thường có tầng nền văn hóa, dân tộc học rất sâu sắc. Công thức trầu cau gắn bó mật thiết với tục ăn trầu, mời trầu, dâng trầu của nhân dân. Từ đó hình thành một loạt các hình ảnh trầu cau như trầu gặp gỡ làm quen, trầu tỏ tình, trầu thề nguyền chung thủy, trầu tan vỡ, trầu gả bán thách cướiHay công thức cây đa có cội nguồn từ tục lệ thờ cúng Thành hoàng lâu đời ở các làng xã. Công thức bến sông, con đò, chiếc thuyền bắt rễ từ văn hóa sông nước của Việt Nam. Từ tầng nền văn hóa, dân tộc học đến ý nghĩa của công thức truyền thống là quá trình biến đổi, tái tạo sinh động. Việc tìm ra cái cốt, cái lõi văn hóa khi phân tích là cần thiết bởi đó là cuộc sống bề sâu của các công thức thể hiện trong từng tác phẩm.

nghiên cứu về các mẫu đề truyền thống trong ca dao dân ca trữ tình, ta thấy, mỗi mẫu đề truyền thống là một chỉnh thể thống nhất. Nó là văn cảnh chi tiết, trực tiếp của bài ca. Cấu trúc của bài ca là sự vận động từ công thức truyền thống này đến công thức truyền thống khác, trên cơ sở quy định chặt chẽ của mẫu đề. Ta thử đọc hai bài ca dao khác nhau nhưng có cùng một mẫu đề Ước muốn hóa thân:

Ước gì anh hóa ra hoa,

Để em nâng lấy rồi mà cài khăn.

Ước gì anh hóa ra chăn

Để cho em đắp, em lăn em nằm.

Ước gì anh hóa ra gương,

Để cho em cứ ngày thường em soi.

Ước gì anh hóa ra cơi,

Để cho em đựng cau tươi trầu vàng.

Và bài:

Ước gì mình biến ra ao,

Ta biến ra cá lượn vào, lượn ra.

Ước gì mình biến ra hoa,

Ta biến ra bướm bay ra bay vào.

Ước gì mình biến ra cau,

Ta biến ra trầu, ta bổ mình ăn.

Hai bài ca dao trên vừa có hiện tượng lặp lại vừa không có. Như vậy mỗi mẫu đề là một tập hợp mở các công thức chi tiết trên cơ sở quy định của mẫu đề. Đặc điểm này là một trong số những nguyên nhân khiến ca dao dân ca nói riêng và các thể loại khác của văn học dân gian nói chung một mặt vẫn giữ được tính truyền thống, ngoài ra vẫn được sáng tạo không ngừng.

Văn học dân gian được ưa thích vì đã gia nhập được vào truyền thống tập thể, vào sự vận động chung của sáng tác dân gian. Đó là cơ sở để làm nảy nở tác phẩm mới theo quỹ đạo của nó.

i. Tính quốc tế, tính dân tộc, tính địa phương

Tính quốc tế:

Trong văn học dân gian của các dân tộc khác nhéu, ta thấy có thường xuyên yếu tố tương đồng nhau như đề tài, cốt truyện, kiểu loại nhân vật, type(1), motip(2)Đó là tính quốc tế của văn học dân gian. Chẳng hạn văn học dân gian của các dân tộc đều đặn có những thể loại cơ bản như tục ngữ, câu đố, dân ca, truyện cổ tích, truyền thuyết, thần thoạiTrong truyện cổ tích, một đặc điểm chung thường thấy là ước mơ cái thiện, cái chính nghĩa sẽ chiến thắng cái ác, cái gian tà, nhân vật mồ côi bao giờ cũng giành được một sự quan tâm đặc biệt như Lọ Lem của Đức, cô Tấm của Việt Nam. Trong thần thoại, quan niệm và cách giải thích về thế giới cũng có nhiều sự trùng hợp thú vị (Ví dụ Thần Trụ trời của Việt Nam và Thần Bàn Cổ của Trung Quốc).

Sở dĩ có hiện tượng này là bởi các dân tộc có thể ở những quốc gia khác nhéu nhưng lại có chung một nguồn gốc nhân chủng, có sự giao lưu văn hóa và đã trải qua các hình thế kinh tế văn hóa xã hội giống nhéu. vì vậy nên tư duy và cách tiếp nhận thời đại của họ lại có những nét giống nhéu, tương đồng nhau. Từ đó nảy sinh hiện tượng một vài yếu tố nội dung và hình thức trong văn học dân gian trùng khớp nhéu như đã trình bày.

Tính dân tộc:

Tính dân tộc nằm ngay trong sự tương đồng của tính quốc tế. Chính từ những motip tương đồng của Folklore ở nước này hay nước kia mà ta nhận ra sắc thái dân tộc của Folklore mỗi nước. Trong những thể loại giống nhau, những đề tài và chủ đề chung, những kiểu truyện và kiểu nhân vật tương đồng, bên cạnh sự giống nhau hay gần nhau (tính quốc tế) lại chứa đựng không ít những đặc điểm riêng mang bản sắc một dân tộc. Nói cách khác, có hiện tượng vừa giống nhéu nhưng vừa khác nhéu giữa các tác phẩm văn học dân gian. Chẳng hạn khi so sánh Tấm Cám và Lọ Lem, ngoài những yếu tố tương đồng như vừa kể trên, ta thấy nhân vật Tấm và một số chi tiêt, tính huống trong Tấm Cám mang bản sắc của dân tộc Việt Nam (Bắt cá, trẩy hội, quả thị, têm trầu cánh phượng) mà Lọ Lem không có. Và tất nhiên Lọ Lem cũng có những nét riêng của dân tộc Pháp (hạt dẻ, dạ hội quý tộc, váy đầm, cỗ xe ngựa)

Vậy tính dân tộc là những yếu tố khác biệt mang bản sắc riêng biệt so với những nét tương đồng chung của tính quốc tế.

Tính địa phương:

Nếu tính dân tộc là riêng so với tính quốc tế thì tính địa phương lại là riêng so với tính dân tộc. Tính địa phương tồn tại ngay trong tính dân tộc. Đó là những sắc thái văn hóa riêng ở một địa phương. Trong văn học dân gian, tính địa phương là cơ sở để phân vùng và xác định ranh giới giữa các vùng văn học dân gian mỗi quốc gia, mỗi dân tộc. Nó góp phần làm tăng sự đa dạng và đa dạng của văn học dân gian mỗi dân tộc chứ không hề phá vỡ sự thống nhất bền vững của tính dân tộc. Ví dụ những bài ca dao giới thiệu những địa danh gắn liền với những sản vật độc đáo đặc trưng ở từng vùng miền thể hiện rất rõ nét thuộc tính này:

• Cần Thơ gạo trắng nước trong
• Ai đi đến đó lòng không muốn về
• Muốn ăn bông súng mắm kho
• Ghé về Đồng Tháp ăn cho đã thèm

Hay là đặt vào mối quan hệ với tính dân tộc, ta thấy dị bản Tấm Cám lưu hành ở Nam bộ không có hội hè đình đám như bản kể ở Bắc bộ mà lại mang những màu sắc vắn hóa riêng của vùng sông nước phương Nam.

(Nguồn tham khảo: Trần Tùng Chinh, Giáo trình văn học dân gian Việt Nam)

Văn học – Nghệ thuật Văn học dân gian

Các câu hỏi về tính tập thể là gì

Nếu có bắt kỳ câu hỏi thắc mắt nào vê tính tập thể là gì hãy cho chúng mình biết nhé, mõi thắt mắt hay góp ý của các bạn sẽ giúp mình cải thiện hơn trong các bài sau nhé